Ik denk deze dagen regelmatig terug aan wat voor Hanneke de hoogste lofprijzing was: ‘Dit is de werkelijkheid van de werkelijkheid.’
Tot een paar maanden voor haar dood, toen zij nog sprak, gebruikte zij deze term om aan te geven dat het klopte wat er gebeurde, dat het klopte als een bus (een andere lievelingsterm van haar). Soms ook riep zij het voor zich uit, niet gericht op mij of een ander, maar als een algemene verklaring van gelukzaligheid: zo is het, dit is het, iets anders is er niet, en het is goed. De werkelijkheid van de werkelijkheid.
Een verklaring van gelukzaligheid noem ik het, het was ook een verklaring van puur aanwezig zijn. Alles was hier in dit moment, zij, haar gebrekkige brein, de wereld en Gods liefde, en alles viel samen.
Wat is werkelijkheid wanneer het brein zo is aangetast en voortdurend fragmenten van films afdraait, echte herinneringen en waarnemingen, verminkte herinneringen en waarnemingen, fata morgana’s, wanen, wat is waar, wat is werkelijkheid? En dan opeens zag zij, zij bleef een waarheidszoeker, het licht bij de gratie waarvan de voorstellingen bestonden en zag zij hoe dit moment zich ontvouwde, als een bloem, zoals zij zei, en de enige werkelijkheid was. Niet meer als een film op een scherm, maar hier, hart en hoofd, alles één.
De werkelijkheid van de werkelijkheid. Ik wist dat zij aan het doodgaan was die laatste dagen toen ik bij haar waakte, zoals ik wist dat wij allemaal dood gaan. Dat is immers de werkelijkheid. Maar in die laatste momenten, dat laatste moment, toen zij ophield te ademen, of beter gezegd, want zo ervoer ik het, toen haar adem overging in de oneindige adem, was het niet meer de dood, niet meer Hanneke die aan het doodgaan was en ik die daarbij aanwezig was, maar het was de werkelijkheid van de werkelijkheid. Er was geen beschouwer meer en niets dat beschouwd werd.
Dat heeft zij in mij gewekt in ons veeljarige samenzijn en ten slotte in haar overgaan. Het is haar grootste cadeau aan mij, haar laatste moment, en al die laatste momenten waarin ik met haar heb mogen zijn. Er is een lichtbundel geprikt door de overkoepeling van mijn denken, de koepel heeft zich geopend en in dat licht is opgelost wat ik meende te weten en meende te zijn. Dankzij de dood en de liefde ben ik gewekt tot de werkelijkheid van de werkelijkheid.
En zij was daarin mijn lerares. Hanneke, mijn Kwan Yin, de door alle voorstellingen snijdende meest tere, liefdevolle kracht, mijn chirurg en vertrooster. Door haar leerde ik met mijn hart te denken en met mijn hoofd lief te hebben.
Ik wandel in de zon naar het graf van Hanneke. Er gebeurt niets speciaals, onderweg niet en niet bij het graf. Ik zit daar even. Er is geen gesprek, geen terugkomst. Ik omarm haar die er niet is, omarm de goedheid die in dit alles is, aanwezig en afwezig.
Zij is er niet meer en toch is zij. Ik ben het niet meer en toch ben ik. Het is alles omarmen wat gegeven wordt en daarin loslaten wat was. In dit laatste enige ogenblik, dit voortdurende ogenblik, waarin ik ben en gebeur.
Hanneke heeft haar werk gedaan. Zij is heengegaan en er is niets meer wat ik voor haar of wat zij voor mij kan doen. Toch ben ik nog met haar, terwijl zij niet meer met mij is. Dat is rouw. Essentie is niet van de tijd, maar het lichaam en de psyche zijn dat wel.
Ik dacht dat de rouw van het loslaten heviger zou zijn, maar dat valt mee. Ik heb natuurlijk vele jaren al afscheid van haar genomen, steeds ging zij verder bij mij weg, haar psyche, haar lichaam, maar haar ziel bleef bij mij, die lichtvonk die meer dan wat ook Hanneke was, en nu is ook die lichtvonk hier niet meer. Ik zie hem in ieder geval niet.
Zo is het, maar het verlies hiervan omsluit mij niet. Sterker dan het verlies is de dankbaarheid. Ik ben haar en het leven dankbaar, het is een wonder dat wij dit alles hebben mogen meemaken. In dankbaarheid omarm ik de rouw, en daarmee het kiemende.
Er is het afscheid en het kiemen. Begintijd en eindtijd tegelijk.
Ha Hans,
Prachtig.
Door haar leerde ik met mijn hart te denken en met mijn hoofd lief te hebben.
Kun je daar iets meer over zeggen?
Lieve Hans,
De zin ‘zij is er niet meer en toch is zij’ wekt bij mij de ervaring van het contact met mijn vader, die ruim 2 jaar geleden is overleden. Hij is er, zodra het over hem gaat, op welke manier dan ook. Hij is me dan ongelofelijk vertrouwd vanzelfsprekend dichtbij; bijna tastbaar is hij met me.
Bij leven was alles gezegd, gevoeld en gedaan tussen ons. Ik mis hem niet in mijn dagelijks leven waar hij toch deel uitmaakte van mijn gezin. En nu ervaar ik, eigenlijk meer en meer: hij er niet meer en toch is hij. En ik, ik ben steeds weer nieuw in deze gelukzalige aanwezigheid.
Dank voor je tere, en zo krachtige schrijven van dat voorwoordelijke ervaren.
‘ Het is alles omarmen wat gegeven wordt en daarin loslaten wat was.’
Het tweede deel van de zin is niet eerder tot mij doorgedrongen, maar wel essentieel, want als je niet loslaat wat was, hang je nog steeds, ook al omarm je wat er nu is. Of zie ik dat verkeerd en gebeurt dat in het omarmen?
Zoals ik het beleef gebeurt het tegelijkertijd, waarbij, en dat vind ik het merkwaardige, het loslaten niet een daad is en niet een wilsbeslissing (zoals zo vaak wordt gesuggereerd:’Je moet loslaten!’), maar het bijverschijnsel van beamen en omarmen.
Ik heb dikke tranen na het lezen van je stuk Hans. Heel bijzonder want tot afgelopen vrijdag had ik van Hanneke nooit gehoord. Haar boek Geest en Drift werd me dan aanbevolen. Omdat ik in Amerika woon en haar werk niet via kindle beschikbaar leek ben ik haar gaan googelen, artikelen, blogs en zo kom ik achter het bericht van haar overlijden en je blog van vandaag.Veel sterkte met je rouwproces – wat een mooie leven en partnership hebben jullie mogen ervaren! Veel liefs, Maricel
Fijn en hartverwarmend. Dank je, Frans
Lieve Hans, Als er van jou een mail binnenkomt ga ik er altijd meteen even voor zitten. Dat doe ik met geen enkele andere post.
Het is altijd weer zo’n geschenk dat jij dit met ons deelt. Ik besef dat ik het soms nog niet begrijp, maar word toch diep geraakt. En ik ben je zo dankbaar, iedere keer weer.
Veel liefs, Jeannette.
Dag Hans en mogelijk ook anderen. Ik heb haar boeken altijd graag gelezen en volgde de richting waarin haar vinger mij wees. Afgelopen jaar twee keer een tga en verschillende absences gehad. Dat wil zeggen van het ene moment op het andere moment geen contact meer gehad met een deel van mezelf. Geen herinneringen van die periodes en veel herinneringen kwijt van de afgelopen tijd. Het gekke is dat ik het als heel rustgevend ervaar. Het brengt me nu veel meer in het hier en nu. Herinneringen en gehechtheden zijn kennelijk verbonden aan het ego.Het voelt bevrijdend en geeft ruimte om nu te voelen en waar te nemen.Met genoegen lees ik je artikelen. Fijne dag, Dirk
Beste Hans,
Wat zal ik zeggen? Al lezende kwamen bij mij de tranen. Ligt niet aan jou.De gebeurt wel meerdere keren per dag. Er is niet veel voor nodig om die sluis te openen. Ik begrijp je. Leef met je mee. Toch overstijgt het surrealische afscheid van jouw Hanneke, het langzaam verdwijnen in de mist van mijn Joke. Zij heeft nu al zeker 13 jaar Alzheimer. Hoe jij zo prachtig afscheid van jouw geliefde mocht nemen. JALOUZIE is een slechte eigenschap. Sorry, ik benijd je. Dit afscheid. Wat geweldig.
Wauw!
Van Morrison zingt:
If my heart could do my thinking
And my head began to feel
I would look upon the world anew
and know what’s truly real
Prachtig. Twee zielen één gedachte. Dank je, Tjeerd.
Een van de mooiste nummers van Van the Man!
Wat doet dit reële, verstilde en verstillende verhaal goed. Dank je wel. Hartelijke groet, Manjudhi
Nog zo’n goeie van Hanneke;
“Je weet nooit van te voren of iets een mooie herinnering gaat worden”
Klopt (als….) want dat valt niet te plannen of te bewerkstelligen evenmin als dankbaarheid.
Het zijn spontane, tijdloze geschenken.
Blijf asjeblieft vaak over Hanneke schrijven en vertellen.
Het is zo hartverwarmend en licht gevend.
Liefs Victorine
De werkelijkheid van de werkelijkheid; mooi! Dank!
Wat fijn Hans dat het verlies van Hanneke je niet omsluit; dat je haar en het leven dankbaar bent en in het omarmen van de rouw het kiemende ervaart!!
Zeker ‘n wonder dat jullie dit alles samen mochten meemaken!
Enne…..wat ben je ook ‘n diepzinnige taalkunstenaar; jouw teksten raken me steeds weer op ‘n diep niveau. Dank ook daarvoor
Vrede.
Troostrijk en van Licht voorzien. Dank.
Dánkjewel,ook voor wat Hedy zegt.