Het noodzakelijk zwart (3)

Naar aanleiding van mijn laatste blogs heb ik bezorgde reacties gekregen, omdat mensen meenden dat ik het moeilijk had en dat het mij slecht ging. Dat is heel lief, maar het is ditmaal niet nodig. Een paar afleveringen geleden (In het paradijs – 15) vertelde ik dat ik met mijzelf te doen had, maar daarvan is nu geen sprake. Ik ben niet iets aan het onthullen omtrent mijzelf, ik probeer slechts van mij uit duidelijk te maken dat het duister (het duister in de wereld, het duister in jezelf) het beginmateriaal is van het Grote Werk en dat het gaat om toewending van de geest, om aanwezig zijn ook in het ongewenste, in plaats van om afwending en bezwering. En ik probeer aan te geven dat er hier in het westen een traditie is die een weg wijst door het duister, een alchemistische weg van omzetting en heling, die naar mijn mening nauw verwant is aan Dzogchen. Het is een blijde boodschap.

Ook hierbij is weer het probleem dat woorden, anders dan bijvoorbeeld muziek, zo makkelijk een omlijnd begrip suggereren en daarmee een tegenstelling oproepen. Bijna voordat je het weet raak je verzeild in een denken in conceptuele pakketjes, waarbij de vloeibare werkelijkheid verloren gaat. Eigenlijk biedt alleen de diepte van de taal, het levende woord, waar de taal grenst aan muziek, op dit probleem een antwoord.
Ik pretendeer niet dat ik het levende woord tot mijn beschikking heb, maar ik doe wel mijn best om niet te vervallen in al te grote systematiek en dogmatiek. Ik probeer zo zuiver mogelijk te verwoorden wat ik in mij hoor zingen en moet het daarin doen met mijn beperkte vermogens. Het blijft toch altijd een cadeau.
Soms krijg ik de geest, dan gaat het schrijven vanzelf. Soms kan ik anderen aanhalen, vrienden, geestverwanten, dichters, die het weer eens anders zeggen en mij daarmee een zetje geven. Soms vertel ik een persoonlijke anekdote, over hoe het wonder in mijn bestaan plaatsvindt, met alle drama van dien. Soms ook kan ik een gedachtentreintje benutten, dat al een tijdje bij mij rondjes rijdt. En heel vaak ontdek ik pas terwijl ik aan het schrijven ben waar het mij werkelijk om gaat. Uit de worsteling wordt als het meezit dan een fris woord geboren.
De leidraad is duidelijk, het is zoeken naar vorm.

Zo ben ik nu aan het schrijven over het noodzakelijk zwart.

*

Als de beloftes, die jij of anderen jezelf hebt gegeven, niet worden gerealiseerd, slaat nihilisme vaak toe. Het is als het ware een laatste ideaal, een alles omvattend grauw ideaal van zinloosheid. Toch een zekerheid. Zo zit het namelijk: het is allemaal voor niets.
Het niet doorleven van teleurstelling veroorzaakt een bitterheid die doet generaliseren: iedereen is altijd… Daarbij bestaat het gevaar dat het kind (het misschien wel echte verlangen, de oorspronkelijke inspiratie) met het badwater wordt weggeworpen. Een paar voorbeelden:

Vier generaties socialisten. Levend voor het grote ideaal, de nieuwe wereld, zonder kerk, kroeg, kapitaal, kazerne, een toekomst zonder verworpenen der aarde. Domela Nieuwenhuis, Pieter Jelles Troelstra, Willem Drees, Joop den Uyl, en toen kwamen de neoliberale verkwanselaars van de idealen en namen het over. Hand in hand met de heren en dames van de VVD verloochenden ze alles wat nog resteerde aan solidariteit en verraadden ze alles waarvoor de voorgaande generaties hadden gestreden. Het was natuurlijk al een tijd gaande, de afbrokkeling, de verwording, de holle taal, maar nu werd in een paar jaar alles wat nog restte weggevaagd, weggehoond bijna. Allemaal leugens. Geen politicus is te vertrouwen.
Vijftien generaties protestanten, God vrezend, de geboden nalevend, kerkgangers, ouderlingen, dominees, gezagsgetrouw en ijverig. En dan breekt na jarenlang piekeren het besef door dat het allemaal een illusie is en bovendien blijkt dat de anderen dit allang wisten en alleen nog naar de kerk gingen omdat je dat nu eenmaal doet. Leven na de dood, hemel en hel, boerenbedrog, zelfs Jezus heeft nooit bestaan, niets over te vinden in de echte geschiedenis, geloof, hoop en liefde, allemaal praat van kwezels, die zelf zich niet houden aan wat zij anderen voorschrijven, en dan ook nog eens die voortdurende schuld, die nooit kan worden ingelost. Het is allemaal voor niets.
Eén generatie. Twintig jaar getrouwd, twee kinderen in de puberteit, hoge hypotheek, een goed huwelijk, niet slecht in ieder geval, en nu blijkt zij, blijkt hij, al een jaar of drie een geliefde te hebben. Alles volkomen anders dan zij dachten. Het was allemaal bedrog. Liefde is een illusie.

*

Bewaar je ‘het kind’ terwijl het ‘oude badwater’ wordt weggegooid? Ontdek je het kind opnieuw, neem je het op en draag je het aan je hart, hoe groot de tegenkracht ook is? Dat is de toetsing.

De toetsing die plaatsvindt in het noodzakelijk zwart is een verbijsterende en pijn­lijke ervaring die het mogelijk maakt alles in te zetten wat je hebt. Zoals rozen door de snoei rijker knop kunnen dragen, zo kunnen wij mensen het ongewenste en schijnbaar zinloze beantwoorden door het beste in ons aan het licht te brengen.
Zonder hoop zijn en toch niet wanhopig. Verdrietig zijn zonder zelfmedelijden. Boos zonder wrok. Zo is de alchemist in het duister. Hij twijfelt voortdurend, maar is niet vertwijfeld. Hij heeft geen uitzicht en hij maakt zich ook geen uitzicht. Hij richt zich niet op de toekomst maar op het licht van zijn vertrou­wen, hoe klein dat ook is. Hij laat leegte leegte. Dat is het werk in deze fase. Gestaag werk.

Deze afbeelding laat zien dat het in deze fase van het Grote Werk gaat om de dood op de voorgrond en het nieuwe dat uit het verborgene oprijst. Het graan – lichtkracht – wordt gezaaid in de donkere aarde van de dodenakker. De raven pikken het op. Het lijkt verloren, maar we zien dat het zich uit het graf in volle glorie opricht. Net zoals de dode die op de voorgrond ligt te vergaan uit het graf tot nieuw leven komt.
De sleutel hiertoe (zichtbaar op de schietschijf op de achtergrond) zijn de twee boogschutters, die uiterst geconcentreerd, zonder te weifelen en zonder acht te slaan op de raven en het vergaan, zich blijven richten op het doel. Zij weten dat het licht niet wordt aangetast door de verduistering van het licht en dat de winter eindig is.
In de stilte wordt het midden gehouden. Niet vluch­ten en niet vooruitstreven, niet overdrijven en niet onderdrukken, niet verzinnen en niet verdringen – luisteren naar ‘de raaf’ en niet als een raaf worden.

Daarin wordt het wit geboren.
De tweede geboorte. De eerste verlichting.

(wordt vervolgd)