Het regime van Saturnus (3)

Een jongen bij mij in de klas op de middelbare school had watervrees. Als we gingen zwemmen hield hij zijn hoofd zo ver mogelijk boven het water, alsof hij een giraf was. Het was een gek gezicht. Hij was niet alleen bang voor het water, hij schaamde zich ook omdat hij bang was. En hij wilde er niets over zeggen.

De overbuurman, meneer Schablowsky, had kanker. Hij was een Rus. Hij ging dood, dat wisten we. Hij lag voor het raam en keek de tuin in. Daar stond een appelboom, de appels waren nog niet rijp, het was augustus, maar ze zagen er al goed uit. Mijn vriend en ik slopen de tuin in, we lagen op de grond, we zagen hem, hij zag ons niet, en als hij even niet keek, rukten we de appels van de takken. De appels waren te zuur, maar we bleven ze wel uit de boom trekken. Toen ik thuis kwam, was ik het alweer vergeten, maar mevrouw Schablowsky was komen klagen bij mijn ouders. Mijn vader was zo boos als ik hem nog nooit had gezien. Hij was buiten zinnen, heel eng, en schreeuwde: ‘Waarom heb je dat gedaan, bij die arme man, die dood aan het gaan is.’ Ik wist het niet. Het was spannend geweest, samen met mijn vriend. Ik had er niet aan gedacht dat hij ziek was en dood ging, maar ik vond het opeens verschrikkelijk slecht dat ik het had gedaan. Ik kon het ook niet uitleggen. Ik wist niets te zeggen. Ik schaamde mij alleen maar.
Pas later drong het tot mij door dat mijn vader zich ook schaamde, voor zijn zoon, voor zijn familie, er was geen excuus, en dat hij daarom zo razend was.

Jeugdpuistjes, een liefdesverklaring die wordt afgewezen, een verkeerd antwoord in de klas, in je bed geplast, een raar geluid dat uit je keel komt, je hebt rood haar, je bent een indo, je bent scheel, iets dat je mooi vindt en dat stom blijkt te zijn, kleren die je moeder voor je heeft gekocht en die je aan moet – er zijn duizenden mogelijkheden om je als kind te schamen. Er zijn zoveel krachten in je werkzaam. Soms kun je eraan gehoorgeven en soms blijk je helemaal mis te zitten. Te laat. Zit je weer met een rode kop. Je vertelt het aan niemand. ’s Avonds in bed speel je de film nog een keer af. Weken later soms. Jaren later soms.
En ook na de kinderjaren en na de puberteit kan schaamte een bepalende rol spelen. Op het moment zelf en terugkijkend, terugdenkend aan vroegere gebeurtenissen.

*

Wat ik hierboven beschrijf, zijn voorbeelden van sociale schaamte. Ik noem dat de harde schaamte. Deze schaamte zit tegen schuldgevoel aan.
Als je in google zoekt op schaamte, vind je vooral een beschrijving van deze vorm van schaamte. Je ziet dan ook dat veel mensen hier last van hebben en er soms echt door worden gekweld.
Sociale schaamte geeft een dwingend signaal af wanneer we de fatsoensgrenzen dreigen te overschrijden of zelfs al zijn gepasseerd van de grotere of kleinere gemeenschap waarvan we deel uitmaken (of deel wensen uit te maken). Hij is als schrikdraad en houdt het kuddedier, dat de mens nu eenmaal ook is, binnen de perken. In iedere bus (zie de artikelenserie In de bus) heeft deze vorm van schaamte een corrigerende en samenbindende werking. Wanneer je de aangegeven grens toch overschrijdt, is de kans groot dat je wordt bestraft, je kunt belachelijk worden gemaakt en er is de reële mogelijkheid dat je apart komt te staan en ten slotte uit de gemeenschap wordt gestoten. Dit is in sociaal opzicht een groot gevaar. Het is daarom niet verwonderlijk dat het bloed je naar het hoofd stijgt wanneer je zo’n grens nadert en dat het lijkt het alsof je in brand staat.
Deze schaamte kan wonderlijk genoeg ook de kop opsteken wanneer je afwijkend gedrag vertoont of er anders uitziet dan ‘de anderen’, terwijl je daar geen schuld aan hebt en ook niets aan kunt veranderen. Ook als je door het lot wordt getroffen, bijvoorbeeld ernstig ziek wordt, gehandicapt raakt of financieel aan de grond raakt, kan dat tot schaamte leiden. Het ‘uit de boot vallen’ als zodanig is vaak al reden genoeg om je minderwaardig te voelen en je aan het zicht van vrienden en kennissen te onttrekken. Alsof je door het noodlot taboe bent geworden.

*

Er is ook nog een andere schaamte – de zachte of de heilige schaamte. Deze schaamte grenst aan eerbied.
In de wortel komen deze twee vormen van schaamte samen. Daar ligt ook de oplossing, de uitgang uit de gevangenis die de harde schaamte kan zijn.

(wordt vervolgd)