Het systeem en de patiënt (3)

Al als kind was ik geïnteresseerd in de oorsprong van het kwaad. Waar kwam dat toch vandaan dat wij mensen ruzie met elkaar maakten, dat wij op straat verblind op elkaar insloegen, dat ik dingen deed en bleef doen die ik zelf slecht vond? Op school stond de Bijbel centraal en voor de juffrouwen en meesters was het duidelijk: de mens was gevangen in het kwaad en dat kwam door de zondeval van Adam en Eva. Ik begreep niet hoe de ruzies tussen mijn ouders en de rotstreken die ik uithaalde daarvan het gevolg konden zijn, maar ik vond het wel een fascinerend verhaal, en op de een of andere manier ook kloppend. Mijn moeder vertelde het mij, Adam en Eva en de Slang en de twee bomen en God niet te vergeten. En wat later las ik het verhaal in de kinderbijbel.

Weer een tijd later breidde mijn interessegebied zich uit en zag ik dat de vragen die ik mij stelde ook buiten de Bijbel om al duizenden jaren door mensen waren gesteld en van een antwoord waren voorzien. Ik las wat Griekse filosofen erover zeiden, de christelijke mystici, de kabbalisten en de boeddhisten, schrijvers van alle tijden. Mij sprak vooral aan hetgeen de boeddhistische leraren zeiden over onwetendheid als het beginloze begin van geïsoleerd bestaan en lijden. Dat was het meest subtiel, het minst bindend dogmatisch. Maar ik keerde ook steeds weer terug naar het boek Genesis met die primaire beeldende geschiedenis daar in dat paradijs van heel lang geleden, dat toch ook nu was. Nu is.

*

In het paradijs, zo zegt het oude verhaal, staan twee bomen (en nog een heleboel meer, maar daar hebben we het nu niet over): de Boom des levens en de Boom van de kennis van goed en kwaad. Er wordt van beiden expliciet gezegd dat ze in het midden van de tuin staan.
Toen het voor het eerst tot mij doordrong dat deze beide bomen daar in het verhaal op dezelfde plek staan, vond ik dat een komisch gegeven. Wat blijft er over van het christelijke zondebesef, van de verscheurende keuze van Adam en Eva, waarmee ik als kind zo had meegeleefd, wanneer die twee bomen op dezelfde plaats staan en dus eigenlijk een en dezelfde boom zijn – met de nadruk op eigenlijk.

Gaandeweg ben ik het verhaal meer concreet gaan opvatten. Van een theologisch verhaal werd het een persoonlijk verhaal. Het werd mij duidelijk dat deze twee bomen één en dezelfde boom zijn, waartoe ik mij in mijn dagelijks bestaan op een verschillende manier kan verhouden. En ik ging beseffen dat de verhouding bepaalt welke boom daar zijn vruchten aanbiedt. De vruchten van het leven als eenheid waarin alles zijn plaats heeft of de vruchten van het dualistische bewustzijn dat onderscheidt in goed en kwaad. Een en twee. Het is maar hoe ik kijk. En het is maar waarmee ik mij identificeer.
Ik ben vervolgens langzamerhand en toch nog tamelijk plotseling losgeraakt van oordelen over mensen en groepen mensen, van vaststaande voorkeuren, van de zekerheid van ideologieën, heilsverwachtingen en psychologische systemen. Politiek links en politiek rechts, het zegt mij niet zoveel meer, gelovig of ongelovig, voor of tegen euthanasie, allopathisch of homeopathisch, al die zekerheden, het zijn de mijne niet meer.

Ik ben mij, als ik het kort samenvat, gaan toewenden naar het directe contact en het ondergaan van het leven, hoe het ook is. Van opvatting naar beleving, van morele zekerheid naar het niet bij voorbaat weten en communicerend, ontdekkend zoeken naar een voortzetting. Van het definitieve naar het voorlopige.
En goed en kwaad? Ach, het goede in tegenstelling tot het kwade is meestal van tijdelijke aard. Het zogenaamde goede dat een reactie is op het zogenaamde slechte leidt meestal niet tot vrede en geluk. Kijk maar wat The war on terror ons aan goeds heeft gebracht. Bestrijding, hoe mooi het vaandel ook is, brengt geen bevrijding. En ik meen te zien dat het kwaad, wat ik als het kwaad beschouw, vaak meer het gevolg is van een doorslaan in de ene of de andere richting dan dat het in zichzelf boosaardig is. Ik zie geen kwaad achter de dingen, geen Satan die zetelt tegenover de goede God, maar meer een verloren zijn van mensen en een doorslaan in één richting – met helaas vaak gruwelijke consequenties.

Ik ga dus de middenweg. Vroeger leek mij dat saai, maar mijn leven is allesbehalve saai, misschien wel doordat mijn middenweg niet het midden zoekt tussen wat ik mij voorstel als goed en kwaad. Ook in het gaan van de middenweg moet je niet doorslaan. Je kent de weg niet van tevoren, je bezit hem niet, je kunt hem niet vastleggen. Anders gezegd: de middenweg is niet een compromis van twee standpunten, maar een weg die zich ontvouwt wanneer ik het wonderlijke wezen dat de ander is net zo serieus neem als het wonderlijke wezen dat ik zelf ben.

*

Wanneer je de boom herkent als de Boom des levens, is er vervolgens toch ook het onderscheid. Alleen is dat niet het onderscheid van een vastliggend goed en kwaad, maar het onderscheid van juist en onjuist.
De weg van het leven vraagt van je dat je open staat voor het totaal andere, dat je onderzoekend en benieuwd communiceert, en vervolgens dat je weet te onderscheiden wat in deze situatie juist en onjuist is.
Er heeft een ommekeer plaatsgevonden. Je hebt je verbonden met de Boom des levens en van daaruit is de Boom van de kennis van goed en kwaad geworden tot een zinvolle dynamiek: de dynamiek van juist en onjuist. Zo wordt stap voor stap de weg gegaan.
En maak je geen illusies: dit alles betekent niet dat je succes zult hebben. Het is geen veredelde zelfhulp cursus. Het betekent dat je je aanbiedt om volop mee te spelen in het grootste spel dat er is, wat ook het resultaat mag zijn.

Zoals Samuel Beckett, naar mijn mening een van de meest visionaire schrijvers van de vorige eeuw, het zei: ‘if it opens, it will be I, it will be the silence, where I am, I don’t know, I’ll never know, in the silence you don’t know, you must go on. I can’t go on, I’ll go on.’ (slotwoorden van The Unnamable).
En zeker zo compact in Worstward Ho: ‘All of old. Nothing else ever. Ever tried. Ever failed. No matter. Try again. Fail again. Fail better.’

(wordt vervolgd)