Het is weer eens zover. Ik hoor bij het opstaan de eerste regels van een gedicht van Dèr Mouw in mij klinken: Kent iemand dat gevoel, ’t is geen verdriet, ’t is geen geluk, geen mengeling van die beiden. Zoals je dat ook met een stukje muziek kunt hebben. Ik hoor het al maanden, soms is het een paar dagen weg en dan komt het weer – een poëtische oorwurm. Het is mijn lied van rouw. Het zal ook wel met de herfst te maken hebben. ’t hangt over je, om je, als wolken over heiden, stil, hoog, licht, ernstig: ze bewegen niet.
Stil, hoog, licht, ernstig – ja, zo voel ik mij, vooral stil.
Kent iemand dat gevoel? Dèr Mouw vraagt het zich af, en ik vraag het mij af. En ik niet alleen. Ik krijg brieven van mensen, die mij vragen: Ken jij dat gevoel? Brieven van mensen in de rouw, die mij vragen of ik het ook ken zoals zij, want het is zo anders dan in de boeken beschreven wordt.
Het is geen verdriet, niet alleen verdriet in ieder geval. Alles ligt open, zonder het vlies van bescherming, je voelt alles, maar juist dat wat je gewend bent te voelen, die nabijheid, voel je niet. Je voelt je kind en oud. Dit is nog nooit gebeurd en oh, wat ben je moe, moe van het leven, het hoeft niet meer, en toch gaat het door en zijn er plotseling golven van totaal licht. Soms maar heel kort, soms houdt het aan alsof het nooit meer voorbij zal gaan. Het lichtknopje kan je zelf niet vinden. Licht dat zich sluit en weer opent. ’t Is of een punt tot cirkel gaat verwijden; ’t is of een cirkel punt wordt en verschiet. Om nog even Dèr Mouw aan te halen.
Het is prachtig, zeg ik, het is prachtig en verschrikkelijk. Het is voluit leven aan de rand van verlies. Niet alleen het verlies van die ene persoon, want al het verlies van een heel leven rijgt zich aaneen. Ook het verlies door de jaren heen van vriendschap, het verlies van geliefden, het verlies van vermogens, gestage fysieke achteruitgang, iedere verhuizing opnieuw een verlies, ander werk, stoppen met werken. Tijd en verlies gaan hand in hand.
Is het een treurzang? Ja, dat is het ook, maar het is veel meer dan dat. Het is de prijs die we betalen voor liefde. Zonder liefde geen rouw. Ook als het verminkte liefde is, vastgezet in gehechtheid en behoudzucht, doodgelopen in vervreemding, is en blijft liefde de grondstof.
In het onmetelijk vermogen tot liefde, dat eigen is aan ons, is er in de tijd onherroepelijk het verlies. En ik ervaar niet alleen de smart van het verlies, maar ook de waarheid en de schoonheid. Ik heb het bij Hanneke kunnen zien. Aftakeling is ook schoonheid, en het is zeker waarheid. Geliefde vorm valt weg, hard is de kern, briljant het licht, het lelijke en het schone zijn één. Teruggebracht tot het priemgetal dat de kern is van ons allen, onvergelijkbaar, zonder extra’s, alleen deelbaar door één.
Zoals Rilke het zegt aan het eind van een gedicht: Sein Wachstum ist: der Tiefbesiegte von immer Größerem zu zein (zijn groei is: de diep overwonnene van het steeds grotere te zijn). Inderdaad, ik citeer weer een gedicht. De dichters, die doorleven en bezingen, weten nu eenmaal meer over verlies dan de machthebbers en politici die alles trachten te vangen in éénpuntig proza, gericht op beheersing en gewin.
Wij, de rouwenden, zijn de diep overwonnenen van het steeds grotere. We zijn slachtoffers, ja, dat zijn wij ook, dat verboden woord. Wanneer er op het altaar op ons wordt ingesneden, beleven we niet alleen ons eigen lot, maar het lot van de mens. We ondergaan de werkelijkheid van de tijd, van de liefde in de tijd. Wij hebben lief en verliezen en hebben lief.
(wordt vervolgd)
Beste Hans, ik weet niet waardoor ik uit jouw mails ben geraakt maar ik ben blij weer deelgenoot te mogen zijn. Inmiddels kennis dat gevoel ook.
Hartelijke groet,
Elly
Ja, ik herken dat. Zoals je treffend schrijft: “het is prachtig en verschrikkelijk. Het is voluit leven aan de rand van verlies”. Het is de eeuwigheid in de bek kijken. Liefhebben en verliezen, onvermijdelijk. Het lot van de mens.
Pijnlijk, helder, pijnlijk helder. Met een doorzicht in stilte. Dank je wel Hans.
Als antwoord op je vraag, ja, ik ken het gevoel.
Dag Loes, je eerste bericht moest ik heel erg om lachen. Je tweede bericht: ja, jij kent het. Dank je wel.
Hartelijk dank Hans voor deze prachtige, ook meeslepende woorden. Herfst, het jaargetij van verkleuring, storm, verandering, mist, regen… enz… Het droomt mijn hart in een diep verlangen naar Joke die vanuit de andere kant mij over mijn hoofd aait en mijn tranen begrijpt als niemand anders. In die 55 jaar samen schreven zij en ik een ongelooflijk mooi verhaal, waarin zuivere liefde steeds weer het draagvlak was.
De stille trilling in je woorden…
Dank daarvoor.
Ze bereiken mijn hart.
En hopelijk de trilling ook weer terug het jouwe.
Dankjewel voor het delen.
Jeetje Hans, ik haat je en ik heb je lief. Wat een schoonheid.
Want daar gaat het toch om? Vreselijke leraar in mij.
Ja Hans,
Het verlies van alles.
Is zo voelbaar.
En toch is het ook een doorgang.
Zelfs al kan ik het nu niet ervaren.
Zo raak
Ha Hans, Waarover je schrijft spreekt ook uit je bericht zelf :
schrijnend en mooi.
Iedere keer weer Hans, weet je mij te raken met je woorden, jouw taal over liefde en rouw. Jaren geleden was je twee keer onze gast in de opleiding Land van Rouw op De Poort in Groesbeek. Je kwam toen samen met Hanneke, ze zat tegenover jou en af en toe kwam ze zo scherp uit de hoek, maar wel precies raak. Een mooie herinnering, aan zowel jullie samen zijn, als ook aan jouw/jullie bijdrage(n).
Met enige schroom vraag ik me af of je nog bereidt bent om lezingen te geven bijvoorbeeld bij ons in het Land van Rouw.
Hartelijke groet
Sabine Noten
Ja, ik herinner mij die bijeenkomsten ook nog goed. Het was plezierig, diep, gemeenschappelijk. En ik ben zeker bereid om weer eens een keer iets voor jullie te doen, niet de eerste maanden, want ik ben nu aan het verhuizen, maar bij leven en welzijn doe ik dat graag – niet meer een hele dag, maar wel bijvoorbeeld een lezing.
Dank Hans voor je positieve reactie en je bereidheid.Daar ben ik blij mee.
Succes met je verhuizing en t.z.t. neem ik graag contact met je op.
Mijn God, Hans Korteweg, je treft mij midden in het hart. Ook ik had lief en ben een rouwende en niet voor het eerst.
Dank je wel.
Maar dan, Hans, is er behalve dat hartverscheurende afscheid nemen van wat was en niet meer is, ook het frisse, het verrassende, dat wat komt… Dat kennen we, dat is leven, waarin alles zich weer aandient.
Helemaal waar, Hans