Toen en nu (slot)

In de talloze soorten fantasieën zijn er twee hoofdstromingen.
Om te beginnen zijn er de fantasieën met een voorwaarts strevende dynamiek, de belofte- en hoopvolle fantasieën gericht op bevrediging en winst. Fantasieën rond begeerte en bevrediging[1].
Daarnaast zijn er de voorstellingen van terugdeinzen en afwenden van eventueel verlies en pijn – fantasieën gericht op overleven en zelfbehoud, waarbij angst en afkeer centraal staan[2]
Dit zijn kort samengevat de voorstellingen/fantasieën van begeerte en afkeer. Deze twee soorten fantasieën sluiten op elkaar aan als dekseltje en doosje. Je wordt koud van angst wanneer je de hitte van de hel voor je ziet. En wanneer je vurig begeert dat iets gebeurt, is er tegelijkertijd ook de kille vrees dat het niet zal gebeuren of dat het fout zal gaan. Ze staan tegenover elkaar en ze gaan tegelijkertijd hand in hand, zoals je ook kunt zien in allerlei sociale verhoudingen[3].

De ene mens is wat angstiger in zijn fantasieën en de andere wat hoopvoller, maar feitelijk maakt het niet veel verschil uit, alleen de insteek is verschillend. Of je je nu een toekomst van ondergang en verlies of een toekomst van verworven geluk voorstelt, je bent weg uit nu, je bent niet meer hier. En de belofte van volmaakte bevrediging ergens in de toekomst is uiteindelijk net zo vervreemdend als de dreiging van ondergang.

Afkeer en begeerte werken samen. Zo wordt het ook verteld in de legende van de Boeddha. Wanneer hij ten slotte mediteert onder de bodhi-boom, wordt hij benaderd door Mara, de Wever van Belofte en Dreiging. Deze daagt hem uit en probeert hem te onderwerpen met zijn beide verschijningsvormen. Op een oude afbeelding van deze scène zien we de heilige boom en daaronder de zetel van de Boeddha. Van de ene kant stromen de meest aantrekkelijke godinnen toe, in alle kleuren en maten, sierlijk en lokkend, de vervulling van alle mannelijke begeertedromen. Van de andere kant naderen de meest gruwelijke monsters, bloeddorstig, met slagtanden en messen, levende nachtmerries. Daartussen de boom, en aan de voet van de boom de zetel. Maar de zetel is leeg. Er is geen persoon meer, geen ik-besef, geen gehechtheid aan bevrediging en vervulling, geen angst ook, geen inhaken op wat dan ook. Alle gehechtheid is opgelost.

Het nadeel van zo’n mythisch verhaal is dat je het kunt lezen als een successtory van een heel bijzonder mens die heel lang geleden leefde in een tijd toen zulke dingen nog mogelijk waren. Een grootse prestatie om eerbiedig voor te knielen en vervolgens op te staan en al buigend achterwaarts de ruimte te verlaten. Enorme prestaties nietwaar van Boeddha en Jezus en Socrates, maar dat soort grootsheid heeft voor het gevoel toch weinig te maken met jou en mij terwijl we bij bol.com iets aan het uitzoeken zijn dat we eigenlijk helemaal niet nodig hebben of met die brief waarvan we weten dat we hem moeten schrijven en die we al zo lang hebben uitgesteld.
Ja, zo lijkt het, dat is het gevaar van verheerlijking. Maar verre grote meesters, helden als Jezus van Nazareth en Etty Hillesum en Bankei en Rabbi Nachman van Breslau, waren terwijl ze hun leven volop leefden helemaal geen verre meesters, maar volgden wat ze beseften, deden wat ze wisten, en lieten zich soms met de moed in de schoenen toch niet bepalen door wat ze persoonlijk verlangden en vreesden. Voor hen waren de dingen net zo nabij als voor ons, en voor hen waren ze net als voor ons precies in de vorm die ze aan niets konden refereren, omdat het hun vorm was. Hun straat onderweg naar hun bakker, hun kerk, hun leerhuis, hun schoonouders, hun vijanden, hun vrienden en leerlingen. Alles voor de eerste keer. Onvergelijkbaar. Niet om na te doen.
Zoals de Japanse dichter Basho het meer dan 300 jaar geleden zei:
Zoek niet de paden van de ouden,
zoek wat de ouden zochten.

Je schuift de gordijnen niet opzij omdat je dan verlicht wordt, houd toch op, maar omdat je het leven volgt en liever in het licht bent dan in het donker. In die zin is het puur eigenbelang. Je doet wat je het liefste doet. En je merkt op een bepaald moment dat de sluiers, de lauwwarme sluier van toekomstig geluk en de kille veiligheid biedende sluier van niemand-doet-mij-wat, het je onmogelijk maken om gehoor te geven aan wat je het liefst is. Het begint niet met een grote meester in het verleden, het begint ermee dat je het zelf merkt. Dat je het ziet en beseft.
Dat is het licht dat met Kerstmis geboren wordt.

Zoals Angelus Silesius, een tijdgenoot van Basho, schreef:
Al was Christus duizendmaal in Betlehem geboren
en niet in je hart, o mensenkind, dan was je nog verloren.

Het keerpunt in het jaar. Het kiemende licht. Kerstmis. Blij besef.
Dat je ervan mag genieten.

*

Beste lezers,

Nu trek ik mij terug. Ik ga schrijven aan het boek dat ik nog niet geschreven heb. Het is een avontuur, omdat ik wel voel dat ik weer een groter werk wil schrijven, maar niet een outline tot mijn beschikking heb. De kiemen zijn er. Ik moet ze de ruimte geven en laten groeien, kijken of ze levensvatbaar zijn. Dat wil ik niet onderbreken. Dus een tijdlang, zeker een maand, misschien langer, zal je hier niets nieuws van mij aantreffen.
Ik heb het afgelopen jaar veel reacties gekregen, zowel via deze pagina’s als via e-mail, de gewone post en ook in persoonlijk contact. Reacties, adviezen, geestelijke steun, daadwerkelijke steun, cadeautjes. Ik heb mij weleens alleen gevoeld als schrijver, maar die tijd lijkt voorbij te zijn. Hartelijk dank voor het commentaar, de steun en de inspiratie.

Hans

[1] Op deze fantasiewereld doet de reclame graag een beroep: verlokkende plaatjes van BMW’s in dure natuur, hagelwit wasgoed dat de vrouw, tegenwoordig ook samen met de man, blij verrast hooghoudt, tevreden gezinnen, dankbare kinderen, wijze schalkse ouderen, het kan niet op.
Ook de filmindustrie speelt in op de geheime dagdromen van te verwerven geluk en bevrediging. Soms via een omweg, bij voorbeeld door eerst verachtelijk gespuis, bij voorkeur Oost-Europeanen of Aziaten, gruwelijke wandaden te laten plegen, waarna vervolgens de held (een aarzelend type, waarvan je nooit zou vermoeden dat hij in staat zou zijn tot krachtdadig optreden) zich ermee gaat bemoeien en al het tuig van laag tot hoog op een originele wijze aan hun einde helpt – eind goed, al goed. Soms meer direct, zoals in romantische films, met als apotheose het knielend aanbieden van een ring met diamant, als het even kan in een openbare gelegenheid. Soms met nog minder omwegen, zoals in hardcore porno, waar een eerste ontmoeting razendsnel leidt tot wat in die wereld het hoogste geluk is: ontkleding en veel vocht.

[2] Dit zijn de fantasieën waaraan machthebbers en vertegenwoordigers van law and order nogal eens appelleren. Ook de filmindustrie bouwt graag verder op afkeer en angst: ziekenhuistragedies, horrormovies, moderne films over de totale uitzichtloosheid van het bestaan, de willekeur van het lot in oorlogsfilms.
Fantasieën over de lege leegte als laatste werkelijkheid, over teloorgang, faillissement, kanker, verlaten worden, bespot en vernederd worden, over haat en vergelding. Ja heus, vergis je niet, gretige fantasieën over het ergste wat maar denkbaar is.

[3] Kijk maar hoe het ons in de afgelopen periode met corona is vergaan: de golven van panische angst, haten van chinezen en iedereen die op een chinees lijkt, weet je het nog?, de polarisatie van vaxxers en antivaxxers, op hol geslagen fantasieën over boosaardige anderen, winkelruiten die worden ingeslagen, uitschelden van wel of niet mondkapjesdragers en daartegenover, daarnaast de koorts van het hamsteren van het zo begeerlijke wc-papier, plastic flessen met gel, het reserveren van vaccins voor ons Nederlanders, Europeanen, voordringen om gevaccineerd te worden, eerst wij, eerst ik, miljoenen mondkapjes opslaan, nieuwe medicijnen, nog nieuwere medicijnen, 70% bescherming, 98% bescherming. Twee soorten koorts. Drama’s van begeerte en afkeer.